جرم خیانت در امانت

جرم خیانت در امانت

جرم خیانت در امانت مانند بسیاری از جرائم علیه اموال، سابقه طولانی داشته و از دوران قدیم در جوامع بشری شایع بوده است و به عنوان یکی از جرائم علیه اموال محسوب می‌شود.

قانونگذار مثل بسیاری از جرائم هیچ تعریفی از جرم خیانت در امانت ارائه نکرده و این باعث شده حقوقدانان در تعریف این جرم رویه واحدی را نپیموده که نتیجه آن وجود تعاریف متفاوت و متعدد از علمای صاحب‌نظر است که در ذیل به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

«خیانت در امانت عبارت است از استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود نمودن توأم با سوء نیت مالی که از طرف مالک یا متصرف قانونی به کسی سپرده شده یا بنا بر استرداد یا به مصرف معین رسانیدن آن بوده است»

«خیانت در امانت عبارت است از استعمال مال مورد امانت به توسط امین در جهتی که منظور صاحب مال نباشد»

عنصر قانونی جرم خیانت در امانت

اصل قانونی بودن جرم و مجازات اقتضاء می‌کند، مقنن تمامی اعمال و رفتار مجرمانه را مشخص و مجازات آن را صریحاً اعلام نماید تا حتی الامکان از اعمال سلیقه و استبداد قضات کاسته شود.

از سوی دیگر قاعده فقهی «قبح عقاب بلابیان» مانع از آن می‌شود که قانون‌گذار بدون اعلام قبلی اقدام به مجازات نماید؛ بنابراین لاجرم باید هر عنوان مجرمانه‌ای و به همراه ضمانت اجرای آن قبلاً اعلام گردد.

در خصوص جرم خیانت در امانت نیز این اصل حاکم بوده و مقنن برای جرم انگاری این عنوان در ماده ۶۷۴ ق.م.ا (بخش تعزیرات) مقرر می‌دارد:

«هرگاه اموال منقول یا غیر منقول یا نوشته‌هایی از قبیل سفته و چک و قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن برای وکالت یا هر کار با اجرت یا بی‌اجرت به کسی داده شده و بنا بر این بوده است که اشیاء مذکور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی که آن اشیاء نزد او بوده آن‌ها را به ضرر مالکین یا متصرفین آن‌ها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود نماید به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.»

البته در قوانین و مقررات متفرقه و خاص جرائم در حکم خیانت در امانت یا صور خاص این جرم تعیین شده است که مهم‌ترین آن‌ها به شرح ذیل می‌باشند:

• مواد ۵۹۶ و ۶۷۳ قانون مجازات اسلامی؛
• مواد ۳۴۹ ، ۳۷۰ و ۵۵۵ قانون تجارت؛
• مواد ۶ و ۱۱ قانون تصدیق انحصار وراثت؛
• ماده ۲۸ قانون ثبت اسناد و املاک.

عنصر مادی جرم خیانت در امانت

آن قسمت از جرم که نمود و ظهور بیرونی و خارجی پیدا می‌کند تحت عنوان عنصر مادی جرم به شمار می‌رود که مشمل بر رفتار مجرمانۀ مرتکب جرم، موضوع جرم و شرایط و اوضاع و احوال لازم برای تحقق جرم است. در ذیل هریک را به تفصیل توضیح خواهیم داد.

بند اول- رفتار مجرمانه: در تعریف رفتار مجرمانه آمده است که: «عمل یا رفتاری است که قانون حالات مختلف آن را از جمله انجام یا عدم انجام آن، وضعیت یا حالت و …. حسب هر جرم اعلام و برای آن مجازات تعیین نموده است» که ممکن است به شکل‌های ذیل نمود پیدا کند.

الف) فعل: که بر دو قسم مادی یا معنوی تقسیم می‌شود. از مصادیق فعل مادی می‌توان به کشتن، بردن، انتقال دادن، اشاره کرد و رفتارهایی چون، توهین، فریاد زدن و ترساندن از مصادیق عنوان مجرمانه به صورت فعل مثبت معنوی است.

ب) ترک فعل: به عنوان فعل منفی نیز مشهور است که اصولاً به صورت مادی تحقق می‌یابد، مانند نبستن در، انجام ندادن یک عمل و … البته ممکن است به صورت معنوی نیز تحقق یابد، مانند اینکه نگهبان بانک، پلیس را از وضعیت سرقت مطلع نمی‎کند.

ج) فعل ناشی از ترک فعل: به نوعی، به نتیجۀ رفتار مجرمانه ناشی از فعل منفی گفته می‌شود، مانند اینکه مادری به فرزند خود شیر نمی‌دهد تا او بمیرد، در صورتی جرم محسوب می‌شود که مقنن صریحاً به این نتیجه تصریح کند.

د) حالت: رفتار مجرمانه‌ای که مربوط به وضعیت روحی و روانی یا جنایی شخص است، مانند ولگردی یا اعتیاد یا فاحشگی.

به موجب ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) رفتار مجرمانه جرم خیانت در امانت یکی از افعال مثبت «استعمال، تصاحب، تلف، مفقود نمودن» می‌باشد که در زیر به تشریح هریک می‌پردازیم:

استعمال: استعمال در معنای لغوی به استفاده کردن، به کار داشتن و مصرف کردن تعریف می‌شود؛ بنابراین اگر امین، مال امانی را بدون داشتن اذن و اجازه استفاده نماید، رفتار مجرمانه تحقق یافته است.

آنچه در مورد رفتار مجرمانه «استعمال» باید بدانیم:

اولاً: استعمال باید با سوءنیت به همراه قصد احراز به مالک باشد.

ثانیاً: استفاده متعارف یا نامتعارف از اموال امانی مؤثر در مقام نبوده است.

ثالثاً: استفاده یا استعمال ممکن است با بقای عین باشد یا با از بین رفتن آن.

تصاحب: تصاحب در زبان انگلیسی به appropriation یعنی برخورد مالکانه با مال تعبیر می‌شود. بدین معنی که شخص نسبت به مال امانی، ادعای تمامی حقوق مالکیت از جمله (فروش- رهن- اجاره- هبه- صلح و…) را نماید و آن را عملی کند؛

بنابراین اگر به شخصی مالی سپرده شده باشد ایشان اقدام به رهن گذاشتن یا اجاره دادن آن مال نماید، رفتار مجرمانه «تصاحب» به وقوع پیوسته، در صورت وجود سایر شرایط باید وی را به عنوان «خائن به امانت» تحت تعقیب قرار داد.

اتلاف: سومین رفتار مجرمانه جرم خیانت در امانت «اتلاف مال مورد امانت» است که لغویان آن را به از بین بردن، نابود کردن و هلاک کردن معنی می‌کنند، مانند اینکه شخص امین، ماشین مورد امانت را پنچر می‌کند یا روی آن خط می‌کشد.