مجازات های جایگزین حبس کدامند ؟

مجازات های جایگزین حبس در قانون مجازات اسلامی

در این مقاله قصد داریم تا بدانیم مجازات های جایگزین حبس در قانون مجازات اسلامی کدامند ؟ به عبارتی چه مجازاتهایی را می تواند به جای زندانی کردن فرد خطاکار در نظر گرفت ؟

اینکه چه افرادی مشمول مجازات جایگزین حبس می شوند و این روند به چه صورت انجام می شود از نمونه موضوعاتی است که در این مطلب آورده شده است.

اصولا به دلیل مشکلاتی که اجرای مجازات حبس به خصوص حبس های کوتاه مدت دارند، قانونگذار در پاره ای جرایم، قاضی را مخیر یا ملزم نموده تا مجازات دیگری غیر از حبس را در خصوص متهم اجرا نماید.

مجازات های جایگزین حبس شامل دوره مراقبت، جزای نقدی، خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی روزانه و محرومیت از حقوق اجتماعی می باشد.

اما ممکن است سوال شود این مجازات ها شامل چه کسانی می شود و شرایط استفاده از آن ها چیست؟ برای پاسخ به سوالاتی از این دست با ما تا انتهای این مطلب همراه باشید.

مجازات های جایگزین حبس چیست؟

همانطور که اشاره شد مجازات های جایگزین حبس ، دسته ای از مجازات ها هستند که به جای حبس قاضی مخیر یا مکلف است به آن ها حکم دهد.

این مجازات ها که در ماده ۶۵ قانون مجازات اسلامی قرار دارند به دو دسته اختیاری و الزامی تقسیم می شوند. به این معنا که در برخی موارد دادگاه ملزم است حکم به مجازات جایگزین حبس دهد و در برخی موارد مختار است.

اما این موارد کدامند؟ مجازات جایگزین حبس الزامی و اختیاری شامل چه مواردیست؟

در چه مواردی دادگاه ملزم است حکم به مجازات های جایگزین حبس دهد؟

طبق ماده ۶۵ قانون مجازات اسلامی در موارد زیر دادگاه مکلف است به جای حبس به مجازات های جایگزین حبس حکم دهد:

۱) جرایم عمدی که حداکثر مجازات قانونی آن ها سه ماه حبس یا کمتر می باشد.

۲) جرایم عمدی که حداکثر مجازات قانونی آنها بین نود و یک روز تا ۶ ماه حبس می باشد به شرطی که مرتکب دارای سابقه محکومیت کیفری عمدی به شرح زیر نباشد و از اجرای آن نیز پنج سال نگذشته باشد (ماده ۶۶ قانون مجازات اسلامی):

• بیش از یک فقره سابقه محکومیت قطعی به حبس تا شش ماه یا جزای نقدی بیش از ده میلیون ریال یا شلاق تعزیری
• یک فقره سابقه محکومیت قطعی به حبس بیش از شش ماه یا حد یا قصاص یا پرداخت بیش از یک پنجم دیه
• به بیان ساده وقتی که متهمی مرتکب جرم عمدی شده است برای اینکه ببینیم آیا می تواند از مجازات های جایگزین حبس استفاده کند یا نه باید در وهله اول میزان حبس او را ببینیم چه مقدار است. اگر سه ماه یا زیر سه ماه بود مطلقا زندان نمی شود و حکم به مجازات جایگزین حبس برای او داده می شود. چه دارای سابقه محکومیت قبلی باشد چه نباشد.

ولی در صورتی که میزان حبس او بالای سه ماه یعنی از نود و یک روز تا شش ماه بود با یک شرط دادگاه باید حکم به مجازات جایگزین حبس برای او دهد و آن شرط نداشتن سابقه محکومیت کیفری به شرحی که در موارد الف و ب گفته شده می باشد.

برای مثال فرض کنید شخصی مرتکب جرم توهین می شود و طبق قانون، مجازات وی پنج ماه حبس است. می خواهیم ببینیم آیا او می تواند از مجازات های جایگزین حبس استفاده نماید یا خیر.

گفتیم اگر جرم عمدی بود باید ببینیم حداکثر میزان حبس برای آن جرم در قانون چقدر است.

اگر سه ماه و زیر سه ماه بود مطلقا زندان نمی شود و جایگزین حبس به وی داده می شود و اگر نود و یک روز تا شش ماه بود باید به سابقه کیفری وی نگاه کنیم. اگر در پیشینه کیفری اش ارتکاب یکی از جرایم به شرح بند های الف و ب ماده ۶۶ که در قسمت های قبل گفته شده نبود هم باز دادگاه مکلف است به جای حبس به جایگزین حبس حکم دهد.

حال برمیگردیم به مثال ذکر شده. فرض کنید این شخص در پیشینه خود دارای یک فقره حبس پنج سال بابت کلاهبرداری می باشد ولی از اجرای آن شش سال گذشته است.

این سابقه مشمول بند ب می باشد یعنی یک فقره سابقه محکومیت قطعی حبس بالای شش ماه و ظاهرا هم مانع جایگزین حبس می باشد.

ولی نکته ای که وجود دارد این می باشد که ماده گفته از اجرای آن پنج سال نگذشته باشد. درحالی که در مثال ما شش سال از اجرای این مجازات گذشته است. بنابراین در این مورد، دادگاه موظف است حکم به مجازات جایگزین حبس دهد.

۳) جرایم غیر عمدی که حداکثر مجازات قانونی آن ها دو سال حبس یا کمتر است.

این بند در مورد جرایم غیر عمد می باشد. در خصوص این جرایم، در صورتی که مجازات قانونی جرمی حداکثر دو سال حبس یا کمتر باشد دادگاه مکلف است به جای حبس حکم به مجازات جایگزین حبس دهد.

توجه داشته باشید که در مورد جرایم عمدی، حبس سه سال یا کمتر مشمول جایگزین حبس می باشد ولی در مورد جرایم غیر عمد حبس دو سال و زیر دو سال هر دو مورد از موارد الزامی حکم به مجازات جایگزین حبس می باشد.

در این مورد هم به سابقه کیفری متهم کاری نداریم و هم اینکه مجازات قانونی (و نه قضایی) جرم ارتکاب یافته زیر دو سال و یا دو سال باشد حکم به مجازات جایگزین حبس اجباری است.

۴) مرتکب جرایمی که نوع یا میزان تعزیر آن ها در قوانین موضوعه تعیین نشده است.

در برخی موارد در قانون عملی جرم شناخته شده است ولی مجازاتی برای آن تعیین نشده است.

مانند ماده ۲۸ قانون مطبوعات که مقرر می دارد:

« انتشار عکس ها و تصاویر و مطالب خلاف عفت عمومی ممنوع و موجب تعزیر شرعی است…»

در این موارد دادگاه ملزم است به جای حبس، به مجازات های جایگزین حبس حکم دهد.

در مقاله « جرم انتشار عکس در فضای محازی » به تفصیل درباره این موضوع صحبت کردیم.

در چه مواردی دادگاه مخیر است به مجازات های جایگزین حبس حکم دهد؟

در قسمت قبل در خصوص موارد الزامی حکم به مجازات های جایگزین حبس توضیح دادیم. در ادامه به مواردی می پردازیم که در صورت تحقق آن ها دادگاه اختیار دارد که حکم به حبس دهد و یا مجازات جایگزین حبس را تعیین کند.

این موارد به شرح زیر می باشند:

۱- جرایم عمدی که حداکثر مجازات قانونی آن ها بیش از شش ماه یعنی از شش ماه و یک روز تا یکسال حبس می باشد به شرطی که مرتکب دارای محکومیت های کیفری به شرح زیر نباشد:

الف) بیش از یک فقره سابقه محکومیت قطعی به حبس تا شش ماه یا جزای نقدی بیش از ده میلیون ریال یا شلاق تعزیری

ب) یک فقره سابقه محکومیت قطعی به حبس بیش از شش ماه یا حد یا قصاص یا پرداخت بیش از یک پنجم دیه

با توجه به قسمت قبل در مورد حبس شش ماه تا یکسال اگر جرم غیر عمد می بود دادگاه موظف بود حکم به مجازات های جایگزین دهد. اما اگر عمدی باشد تحت شرایط این بند مختار است حکم به جایگزین دهد.

بنابراین زمانی که شخصی مرتکب جرمی می شود و ما میخواهیم ببینیم آیا می تواند از جایگزین حبس استفاده کند یا نه در وهله اول باید ببینیم جرم او عمدی است یا غیر عمد.

اگر عمدی بود میزان حبس قانونی آن را می بینیم. اگر بالای شش ماه تا یکسال بود ، دادگاه در صورت نداشتن سوء پیشینه به شرح موارد الف و ب اختیار دارد حکم به مجازات جایگزین حبس برای او دهد و یا به حبس حکم کند. و در صورتی که دارای این محکومیت های کیفری بود دادن حکم به جایگزین حبس برای او ممنوع است.

۲- جرایم غیر عمدی که حداکثر مجازات قانونی آن بالای دو سال حبس است.

بنابراین در صورتی که شخصی مرتکب جرمی شده که مجازات قانونی آن بیش از دو سال حبس باشد و جرم نیز غیر عمدی باشد، قاضی اختیار دارد که به مجازات جایگزین حبس برای او حکم دهد و یا همان مجازات اصلی که حبس می باشد را صادر کند.

در چه مواردی دادن حکم به مجازات های جایگزین حبس ممنوع است؟

با توجه به قسمت های قبلی در موارد زیر صدور حکم به مجازات جایگزین حبس توسط دادگاه ممنوع می باشد و دادگاه مکلف است حکم به حبس دهد:

۱- جرایم عمدی که حداکثر مجازات قانونی آنها نود و یک روز تا یک سال حبس است، در صورتی که مرتکب دارای سابقه کیفری ( مورد الف و ب ماده ۶۶) باشد.

همانطور که در مطالب قبلی گفته شد در صورتی که شخصی مرتکب یک جرم عمدی شده باشد و میزان حبس او نیز بالای سه ماه تا یک سال باشد، در صورتی دادگاه می تواند حکم به مجازات جایگزین حبس دهد که وی دارای سابقه محکومیت موارد الف و ب نباشد.

بنابراین در صورتی که مجازات شخص حبس بالای سه ماه تا یکسال باشد و دارای مثلا یک فقره کلاهبرداری در پرونده خود باشد و از اجرای آن نیز سه سال گذشته باشد ، دادگاه به هیچ وجه نمی تواند حکم به مجازات جایگزین حبس برای وی دهد.

۲- جرایم عمدی که حداکثر مجازات قانونی آنها بیش از یک سال حبس است. حتی اگر مرتکب دارای سابقه محکومیت کیفری( مورد الف و ب ماده ۶۶) نباشد.

همانطور که قبلا گفتیم در مورد جرایم عمدی دادگاه تا سه سال حبس را مکلف است حکم به جایگزین حبس دهد و از نود و یک روز تا شش ماه را هم در صورت نداشتن سابقه محکومیت گفته شده ملزم است به جایگزین حبس حکم دهد.

از شش ماه تا یکسال را هم در صورت نداشتن محکومیت کیفری مخیر است به جایگزین حبس حکم دهد. بدین صورت در مورد جرایم عمدی بالای یکسال دادگاه نمی تواند حکم به مجازات های جایگزین حبس صادر نماید.

۳- جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی با هر مقدار مجازاتی که داشته باشند.

مثلا هرچند در جرایم عمدی با مجازات حداکثر سه ماه حبس، حکم به جایگزین حبس الزامی است اما اگر جرم علیه امنیت داخلی یا خارجی باشد صدور حکم جایگزین حبس ممنوع است.

نکات مهم مجازات جایگزین حبس

در خصوص مجازات های جایگزین حبس نکات زیر را در نظر داشته باشید:

در مورد اعمال مجازات های جایگزین حبس باید به حداکثر مجازات قانونی جرم توجه داشت نه مجازاتی که توسط قاضی در دادنامه ذکر شده است.

مثلا اگر مجازات قانونی جرمی سه تا یکسال حبس باشد ملاک یک سال می باشد. که در صورت غیر عمدی بودن دادگاه مکلف است به جایگزین حبس حکم دهد، هرچند قاضی مرتکب را به سه ماه حبس محکوم کند (مجازات قضایی)

دادگاه ضمن تعیین مجازات جایگزین، مدت مجازات حبس را نیز تعیین می کند تا در صورت عدم امکان اعمال مجازات جایگزین یا تخلف از دستور های دادگاه و یا عجز از پرداخت جزای نقدی، مجازات حبس را اعمال کند.

شرایط صدور حکم به مجازات جایگزین حبس

گفتیم مجازات های جایگزین حبس به دو دسته الزامی و اختیاری تقسیم می شوند.

در موارد اجباری شرایط صدور حکم به جایگزین حبس بیان شد (حبس زیر سه ماه در جرایم عمدی و زیر دو سال در جرایم غیر عمدی و…) اما در موارد اختیاری جایگزین حبس (جرایم غیر عمد بالای دو سال و…) دادگاه در صدور حکم به مجازات های جایگزین حبس، شرایط دیگری را نیز در نظر می گیرد.

از جمله گذشت شاکی، وجود جهات تخفیف، آثار ناشی از جرم، نوع جرم، سن، مهارت، وضعیت، شخصیت و سابقه مجرم، وضعیت بزه دیده و…

انواع مجازات جایگزین حبس کدامند؟

مجازات های جایگزین حبس پنج نوع می باشند که عبارت اند از:

دوره مراقبت، خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی، جزای نقدی روزانه، محرومیت از حقوق اجتماعی.

در ادامه هرکدام از آنها به طور مجزا بررسی می شوند:

دوره مراقبت در مجازات های جایگزین حبس

دوره مراقبت دوره ای می باشد که در طی آن محکوم، به حکم دادگاه و تحت نظارت قاضی اجرای احکام به انجام یک یا چند مورد از دستورهای زیر و به میزان معین محکوم می گردد.

• اقامت یا عدم اقامت در مکان معین
• حرفه آموزی یا اشتغال به حرفه ای خاص
• پرداخت نفقه افراد واجب النفقه
• درمان بیماری یا ترک اعتیاد
• خودداری از فعالیت حرفه ای مرتبط با جرم ارتکابی با استفاده از وسایل موثر در آن
• خودداری از تصدی کلیه یا برخی از وسایل نقلیه موتوری
• گذراندن دوره با دوره های خاص آموزش و یادگیری مهارت های اساسی زندگی یا شرکت در دوره های تربیتی، اخلاقی، مذهبی، تحصیلی یا ورزشی
  خودداری از ارتباط و معاشرت با شرکا یا معاونان جرم یا دیگر اشخاص از قبیل بزه دیده به تشخیص دادگاه

مدت دوره مراقبت

• در جرائمی که مجازات قانونی آنها حداکثر سه ماه حبس می باشد، تا شش ماه
• در جرائمی که مجازات قانونی آنها نود و یک روز تا شش ماه حبس می باشد و جرائمی که نوع و میزان تعزیر آنها در قوانین موضوعه تعیین نشده، شش ماه تا یک سال
• در جرائمی که مجازات قانونی آنها بیش از شش ماه تا یک سال می باشد، یک تا دو سال
• در جرائم غیر عمدی که مجازات قانونی آنها بیش از یک سال است، دو تا چهار سال

خدمات عمومی رایگان در مجازات جایگزین حبس

خدمات عمومی رایگان مانند نظافت شهر و… خدماتی است که با رضایت محکوم برای مدت معین به شرح زیر مورد حکم واقع شده و تحت نظارت قاضی اجرای احکام اجراء می شود:

• در جرائمی که مجازات قانونی آنها حداکثر سه ماه حبس می باشد، تا دویست و هفتاد ساعت
• در جرائمی که مجازات قانونی آنها نود و یک روز تا شش ماه حبس می باشد و جرائمی که نوع و میزان تعزیر آنها در قوانین موضوعه تعیین نشده، دویست و هفتاد تا پانصد و چهل ساعت
• در جرائمی که مجازات قانونی آنها بیش از شش ماه تا یک سال می باشد، پانصد و چهل تا هزار و هشتاد ساعت
• در جرائم غیرعمدی که مجازات قانونی آنها بیش از یک سال است، هزار و هشتاد تا دو هزار و صد و شصت ساعت.

نکات خدمات عمومی رایگان

در خصوص خدمات عمومی رایگان باید نکات زیر را در نظر داشت:

ساعات انجام خدمت عمومی برای افراد شاغل بیش از چهار ساعت و برای افراد غیر شاغل بیش از هشت ساعت در روز نمی باشد. در هر حال ساعات ارائه خدمت در روز نباید مانع امرار معاش معمول محکوم گردد.

در صدور حکم به ارائه خدمت عمومی میبایست همه ضوابط و مقررات قانونی مربوط به آن خدمت از جمله شرایط کار زنان و نوجوانان، محافظت های فنی و بهداشتی و ضوابط خاص کارهای سخت و زیان آور را در نظر گرفت.

دادگاه نمی تواند به بیش از یک خدمت عمومی مقرر در آیین نامه حکم دهد. در هر حال در صورتی که محکوم، به انجام خدمات عمومی، رضایت نداشته باشد مجازات اصلی مورد حکم واقع می شود.

قاضی اجرای احکام می تواند بر حسب وضعیت جسمانی و نیاز به خدمات پزشکی یا معذوریت های خانوادگی و مانند آنها، انجام خدمات عمومی را به طور موقت و حداکثر تا سه ماه در طول دوره، تعلیق نماید یا تبدیل آن را به مجازات جایگزین دیگر به دادگاه صادرکننده حکم پیشنهاد کند.

جزای نقدی روزانه در مجازات جایگزین حبس

جزای نقدی روزانه عبارت است از یک هشتم تا یک چهارم درآمد روزانه محکوم که به شرح زیر از وی وصول می شود:

• در جرائمی که مجازات قانونی آنها حداکثر سه ماه حبس می باشد،تا صد و هشتاد روز
• در جرائمی که مجازات قانونی آنها نود و یک روز تا شش ماه حبس می باشد و جرائمی که نوع و میزان تعزیر آنها در قوانین موضوعه تعیین نشده، یکصد و هشتاد تا سیصد و شصت روز
• در جرائمی که مجازات قانونی آنها بیش از شش ماه تا یک سال می باشد، سیصد و شصت تا هفتصد و بیست روز
• در جرائم غیرعمدی که مجازات قانونی آنها بیش از یک سال است، هفتصد و بیست تا هزار و چهارصد و چهل روز

نکته) محکوم موظف است در پایان هر ماه ظرف ده روز مجموع جزای نقدی روزانه آن ماه را پرداخت کند.

جزای نقدی جایگزین حبس و میزان آن

میزان جزای نقدی جایگزین حبس به شرح زیر است:

• در جرائمی که مجازات قانونی آنها حداکثر سه ماه حبس می باشد، تا نه میلیون (۹.۰۰۰.۰۰۰) ریال
• در جرائمی که مجازات قانونی آنها نود و یک روز تا شش ماه حبس می باشد و جرائمی که نوع و میزان تعزیر آنها در قوانین موضوعه تعیین نشده، از نه میلیون (۹.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا هجده میلیون (۱۸.۰۰۰.۰۰۰) ریال
• در جرائمی که مجازات قانونی آنها بیش از شش ماه تا یک سال می باشد، از هجده میلیون (۱۸.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا سی و شش میلیون (۳۶.۰۰۰.۰۰۰) ریال
• در جرائم غیرعمدی که مجازات قانونی آنها بیش از یک سال است، از سی و شش میلیون (۳۶.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا هفتاد و دو میلیون (۷۲.۰۰۰.۰۰۰) ریال

نتیجه گیری مبحث مجازات جایگزین حبس

بنابراین در یک جمع بندی کلی برای اینکه ببینیم در مورد شخصی آیا می توان به جای حبس به مجازات جایگزین حبس حکم داد یا خیر ، باید به صورت زیر عمل کنیم:

• اول باید ببینیم جرمی که شخص مرتکب شده عمدی است یا خیر
• در مرحله بعد باید ببینیم میزان مجازات حبس برای آن جرم در قانون چه مقدار است؟
• در نهایت باید ببنیم که آیا شخص دارای محکومیت های کیفری به شرح بند الف و ب ماده ۶۶ می باشد یا خیر؟