نحوه محاسبه هزینه دادرسی

نحوه محاسبه هزینه دادرسی

در این مقاله قصد داریم تا به نحوه محاسبه هزینه دادرسی به کمک جدول تعرفه خدمات قضایی بپردازیم. اینکه چه کسی باید هزینه دادرسی را پرداخت نماید و نحوه محاسبه هزینه دادرسی چگونه است، موضوعاتی هستند که در این نوشتار گنجانده شده است.

پرداخت هزینه دادرسی در ایران ، بر خلاف بیشتر خدمات عمومی ، مانند آموزش و پرورش ، برقراری امنیت و … که رایگان بوده و هزینه مستقیمی را به اشخاص بهره مند از آن تحمیل نمی نماید ، دادخواهی و احقاق حق على الأصول ، مستلزم پرداخت هزینه است.

چه کسی باید هزینه دادرسی را پرداخت نماید ؟

پیش از اینکه به نحوه محاسبه هزینه دادرسی و جدول تعرفه خدمات قضایی اشاره کنیم باید بدانیم که چه کسی باید این هزینه دادرسی را تقبل کند؟

این هزینه را در ابتدا خواهان باید پرداخت نماید اما چنانچه در دعوا پیروز گردید با حکم دادگاه ، به درخواست وی از خوانده قابل استرداد می باشد .

بنابراین خواهان على الأصول ، باید هزینه دادرسی مقرر را پرداخت نماید .

در حقیقت ، به موجب بند ۱ ماده ۵۳ ق. ج.، با توجه به صدر ماده ، چنانچه به دادخواست و پیوست های آن به میزان مقرر در قانون تمبر الصاق نشده و یا هزینه های مقرر پرداخت نشده باشد دادخواست توقیف می شود.

در این صورت نیز دفتر دادگاه باید به صدور اخطار رفع نقص اقدام نماید و میزان هزینه دادرسی را که دادخواست دهنده باید در موعد قانونی پرداخت کند مشخص نماید.

هزینه دادرسی بر اساس ماده 3 قانون و .د.د. و ……………. و اصلاحات ۱۳۹۳/ ۱ / ۱۷ همان قانون و نیز بخشنامه مورخ ۱۳۹۴/ ۵ / ۱۸ رئیس قوه قضائیه تعیین می شود .

چه مواردی جزء هزینه دادرسی محسوب می شوند؟

پیش از اینکه به نحوه محاسبه هزینه دادرسی و جدول تعرفه خدمات قضایی اشاره کنیم باید بدانیم که چه مواردی جزء هزینه دادرسی محسوب می شوند؟

هزینه دادرسی به مفهوم اعم ، شامل بهای برگ دادخواست ، هزینه دادخواست ، هزینه تطبيق برگ ها با اصل آنها و هزینه دادرسی به مفهوم اخص می باشد.

در صورتی که دعاوی متعدد به موجب یک دادخواست اقامه شود هزینه دادرسی هر دعوا باید جداگانه محاسبه و جمع آنها پرداخت شود.

هزینه دادرسی به مفهوم اعم ، شامل چهار قسمت به شرح زیر می گردد :

1. مورد اول – بهای برگ دادخواست که هر یک ، ده هزار ریال می باشد (بند ۶ ماده 3 ق . و . د . د . و … و با لحاظ اصلاحات مورخ ۱۳۹۳/ ۱ /۱۷ ) و در برابر تسليم آن دریافت می گردد .
2. مورد دوم- هزینه دادخواست که برای هر دادخواست ، صرف نظر از تعداد نسخ ، صفحات ، نوع دعوا ( مالی و غیرمالی ) ، اصحاب آن، چه دادخواست نخستین باشد یا شکایت از رأی ، یعنی ، واخواهی ، تجدیدنظر ، فرجام ، اعاده دادرسی و اعتراض شخص ثالث پنجاه هزار ریال می باشد که باید به صورت تمبر به دادخواست الصاق و ابطال گردد (بند ۴ ماده 3 قانون مزبور ، با لحاظ اصلاحات مورخ ۱۳۹۴/ ۹ / ۱۷ )
3. مورد سوم – هزینه مطابقت برگ ها با اصل آنها است که در دفاتر دادگاه ها و دیوان عدالت اداری و سایر مراجع قضایی در هر مورد ( برای هر برگ ) پنج هزار ریال است و باید به صورت تمبر بر آنها الصاق و ابطال شود. هزینه گواهی صادره از دفاتر همه مراجع مزبور ( مانند گرامی تقدیم دادخواست ) نیز دو هزار ریال است ( بند ۱۷ ماده 3 قانون مزبور ، با لحاظ اصلاحات مورخ ۱۳۹۳/ ۱ / ۱۷ ).
4. مورد چهارم- هزینه دادرسی به مفهوم اخص واژه ، که هزینه احکام و قرارها شمرده می شود. با توجه به اینکه دعوا غير مالی یا مالی باشد ، شیوه محاسبه آن متفاوت و به ترتیب زیر است ( ماده ۵۰۲ ق . ج .).

محاسبه هزینه دادرسی دعاوی غیر مالی

پیش از اینکه به نحوه محاسبه هزینه دادرسی و جدول تعرفه خدمات قضایی اشاره کنیم باید به بررسی هزینه دادرسی دعاوی غیرمالی بپردازیم.

برای بررسی هزینه دعاوی غیر مالی ، با لحاظ بخشنامه مورخ ۱۳۹۴/ ۵ /۱۸ رئیس قوه قضاییه ، بهتر است اصل و استثنائات را جداگانه بررسی نمود:

اصل

محاسبه هزینه دادرسی دعاوی غیر مالی ، جز در موارد استثناء ، که در زیر آمده است ، برای مرحله نخستین ، پانصد هزار ریال ؛ مرحله واخواهی ، هشتصد هزار ریال ؛ مراحل تجدیدنظر ، اعاده دادرسی و اعتراض شخص ثالث ، هر مرحله ، یک میلیون ریال است ، مگر اینکه دعوا قابل فرجام باشد ( بند ۱۳ ماده 3 ق . و . د . د . و … و بند «ب» همان بخشنامه ).

استثنائات

پیش از اینکه به نحوه محاسبه هزینه دادرسی و جدول تعرفه خدمات قضایی اشاره کنیم باید بدانیم که چه استثنائاتی در محاسبه هزینه دادرسی وجود دارد؟

– محاسبه هزینه دادرسی دعاوی غیرمالی در دعاوی مربوط به اموال غیر منقول و همچنین دعاوی مربوط به امور تجاری و شرکتها:

برای مرحله نخستین ، هشتصد هزار ریال و برای مراحل واخواهی ، تجدیدنظر ، اعاده دادرسی و اعتراض شخص ثالث ، هر مرحله ، یک میلیون ریال است ، مگر اینکه دعوا قابل فرجام باشد ( همان بند و بند ب ، همان بخشنامه ).

– محاسبه هزینه دادرسی دعاوی راجع به اسناد سجلی :

در مرحله نخستین ، پانصد هزار ریال و برای مراحل واخواهی ، تجدیدنظر ، اعاده دادرسی و اعتراض شخص ثالث ، هر مرحله ، یک میلیون ریال است ، مگر اینکه دعوا قابل فرجام باشد ( بند ب ، همان بخشنامه ).

– محاسبه هزینه دادرسی در امور حسبی:

در مرحله نخستین ، پانصد هزار ریال و برای مراحل واخواهی ، تجدیدنظر ، فرجام ، اعاده دادرسی و اعتراض شخص ثالث ، هر مرحله ، یک میلیون ریال است ( بند اب ، همان بخشنامه ).

– محاسبه هزینه دادرسی دعاوی غیرمالی مربوط به امور خانواده ( موضوع صلاحیت دادگاه خانواده ) و تأمین خواسته و دستور موقت راجع به این امور:

در مرحله نخستین، دویست هزار ریال ؛ واخواهی چهارصد هزار ریال ؛ تجدید نظر هشتصد هزار ریال ؛ اعاده دادرسی و اعتراض شخص ثالث ، هر مرحله ، یک میلیون ریال است ، مگر اینکه دعوا قابل فرجام باشد ( بنداب ، همان بخشنامه ).

– محاسبه هزینه دادرسی دعاوی غیر مالی قابل فرجام:

در مرحله نخستین ، پانصد هزار ریال و در مراحل واخواهی ، تجدیدنظر ، فرجام ، اعاده دادرسی و اعتراض شخص ثالث ، هر مرحله ، یک میلیون ریال است ( بند ب ، همان بخشنامه ).

– محاسبه هزینه دادرسی دعاوی غیر مالی قابل فرجام:

در مرحله نخستین ، پانصد هزار ریال و در مراحل واخواهی ، تجدید نظر ، فرجام ، اعاده دادرسی و اعتراض شخص ثالث ، هر مرحله ، یک میلیون ریال است ( بند و به همان بخشنامه ).

– هزینه دادرسی دعاوی مالی ، که عبارتند از :

• در مرحله نخستين : هزینه این دعاوی در این مرحله بر اساس خواسته ، به گونه ای که در دادخواست تقویم با تعیین گردیده وصول می شود ( قسمت « الف » پند ۱۲ ماده ۳ قانون مزبور )

مگر در دعاوی « خلع ید از اموال غیر منقول » و سایر دعاوی راجع به اموال غیرمنقول که بدون توجه به تقویم خواسته در دادخواست ، هزینه دادرسی بر اساس ارزش معاملاتی ملک در منطقه مربوط محاسبه و باید پرداخت شود ( فراز دوم قسمت ، ج ، بند ۱۲ ماده ۳ قانون مزبور ) .

البته ، در این دسته از دعاوی نیز ، اعتراض احتمالی به بهای خواسته ، از این جهت نیز باید لحاظ شود .

هزینه دادرسی در دعاوی مالی ، در مرحله نخستین ، چنانچه خواسته تا مبلغ ده میلیون ریال تعیین یا تقویم شده باشد ( با لحاظ همین نص ) دو درصد ارزش آن و نسبت به مازاد ده میلیون ریال سه درصد باید محاسبه و وصول شود (قسمت « الف » بند ۱۲ ماده ۳ قانون مزبور ).

مبنای محاسبه هزینه دادرسی در مورد سکه طلا و ارز ، مبلغ واقعی حسب اعلام بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران می باشد ، بند «ه» بخشنامه مورخ ۹۴/ ۵ / ۱۸ )

• در مرحله واخواهی و تجدیدنظر از حکم : در دعاوی مالی در این دو مرحله نیز هزینه دادرسی نسبت به ارزش محکوم به حکم صادره احتساب می شود و نرخ آن ، برای هر مرحله ، چهار درصد است ( قسمت «ب» و بند ۱۲ ماده 3 قانون مزبور ، با لحاظ بند الف و بخشنامه یاد شده ).
• فرجام خواهي اعاده دادرسی و اعتراض ثالث نسبت به حکم : هزینه دادرسی در دیوان عالی کشور (فرجام ) و موارد اعاده دادرسی و اعتراض شخص ثالث ( اصلی ) نیز نسبت به محکوم به حکم صادره می باشد و نرخ آن ، برای هر مرحله ، پنج درصد است (قسمت « ج » بند ۱۲ ماده ۳ قانون مزبور ، با لحاظ بند « الف » همان بخشنامه ). البته بر اساس بخشنامه مورخه ۱۳۹۵/ ۴ /۱۲ رئیس قوه قضائیه هزینه دادرسی اعتراف ثالث پنج و نیم درصد محکوم به اعلام شده است.
• هزینه دادرسی شکایت نسبت به قرار : تجديدنظر ، فرجام و اعتراض نسبت به قرارهای صادره از دادگاهها ، اعم از اینکه مرجع آن دادگاه نخستين تجدیدنظر استان با دیوان عالی کشور باشد، به طور مقطوع در تمام دعاوی دویست هزار ریال می باشد ( بند ۱۶ ماده ۳ قانون مزبور )

محاسبه هزینه دادرسی برای سایر اقدامات

– هزینه درخواست دستور موقت و تأمین خواسته ، به استثنای امور خانواده ، در مرحله نخستین ، پانصد هزار ریال

– مراحل تجدیدنظر و اعاده دادرسی و اعتراض شخص ثالث ، هر مرحله یک میلیون ریال است (بند ۳ ماده ۳ قانون مزبور و تبصره ۲ ماده ۳۲۵ ق . ج . ، با لحاظ بند و با همان بخشنامه ) .

– هزینه ابلاغ اظهارنامه و واخواست نامه پنجاه هزار ریال است ( بند ۱۸ ماده ۳ قانون مزبور ).

اختیار مراجع قضایی

پیش از اینکه به نحوه محاسبه هزینه دادرسی و جدول تعرفه خدمات قضایی اشاره کنیم باید با میزان اختیارات مراجع قضایی بیشتر آشنا شویم.

مراجع قضایی می توانند بنا بر اقتضا ، نظیر تعداد اصحاب دعوا در چارچوب تعرفه های مذکور در بندهای «ب» و … فوق الذکر مبالغ دیگری را تعیین نمایند (بند « و » همان بخشنامه ).

هزینه دادرسی در هر حال می بایست با توجه به میزان مقرر در قانونی محاسبه شود که در زمان تقدیم دادخواست معتبر بوده است ولو دادخواست تقدیمی ناقص بوده و سپس رفع نقص شده باشد.

گفته شد که جریان دادخواست مستلزم پرداخت هزینه دادرسی است و خواهان ، على الأصول ، مکلف است آن را ، به میزان مقرر در قانون، به صورت تمبر بر برگ ها زده و ابطال و یا نقدا به حساب دادگستری واریز نماید.

قانونگذار مواردی را پیش بینی نموده که مدعی از پرداخت هزینه دادرسی معاف می باشد . این موارد در زیر بررسی می شوند. اما از هم اکنون باید توجه داشت معافیت از پرداخت هزینه دادرسی استثناء بوده و باید در موضع نص تفسير و به قدر متیقن اكتفا شود.

مواردی که مدعی از پرداخت هزینه دادرسی معاف است

پیش از اینکه به میزان هزینه دادرسی و جدول تعرفه خدمات قضایی اشاره کنیم باید بدانیم که در چه مواردی مدعی از پرداخت هزینه دادرسی معاف است.

بررسی معافیت دولت

بر اساس ماده ۶۹۰ ق . ق . در تمام مواردی که خواهان دولت شمرده می شود از پرداخت هزینه دادرسی معاف بود.

دولت اگر چه بر اساس ماده ۶۹۰ ق . ق . از پرداخت هزینه دادرسی معاف بود، اما چنانچه در دعوا محکوم می گردید، مانند هر شخص دیگری به پرداخت خسارات دادرسی طرف مقابل ( غيردولت ) ، از جمله هزینه دادرسی پرداختی او ، در صورتی که خواسته شده بود ، نیز محکوم می گردید .

در حال حاضر نیز دولت ، مانند هر محكوم علیه دیگری همین تکلیف را دارد .

در مقابل چنانچه دستگاهها و نهادهایی از معافیت قانونی پرداخت هزینه دادرسی استفاده نموده باشند و حکم به نفع آنها صادر شود ، دادگاهها مکلفند هزینه دادرسی را طبق مقررات محاسبه نموده و از محكوم عليه ، در صورتی که مقصر باشد ، وصول و به حساب درآمدهای دادگستری به خزانه واریز نمایند ( بند ۲۳ ماده ۳ ق . و . د . د . و … )

معافیت دولت از پرداخت هزینه دادرسی ، در ماده ۶۹۰ ق . ق . پیش بینی شده بود ، اما نص ماده مزبور در قانون جدید تکرار نشده و نص مشابهی نیز در آن تدوین نشده است .

در نتیجه با نسخ صریح قانون قدیم ، در خصوص معافیت دولت از پرداخت هزینه دادرسی اختلاف نظر به وجود آمد.

نهایتا دیوان عالی کشور، به موجب رأی وحدت رویه ای ، دولت را مکلف به پرداخت هزینه دادرسی اعلام نمود .

بنیادها

بنیاد مستضعفان افزون بر اینکه می تواند نمایندگان خود را برای اقامه دعوا یا دفاع از دعوا به عنوان وکالت از طرف خود به مراجع قضایی معرفی نماید ، از پرداخت هزینه دادرسی در تمام مراجع قضایی نیز معاف می باشد.

معافیت بنیاد مستضعفان از پرداخت هزینه دادرسی شامل شرکتهای تحت پوشش بنیاد نمی شود .

بنیاد شهید و کمیته امداد امام خمینی (ره) نیز ، از پرداخت هزینه دادرسی معاف گردیدند.

همچنین به موجب تبصره ماده ۹ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور خیریه و در کلیه موارد مذکور در این ماده سازمان حج و اوقاف و امور خیریه ، موقوفات عام ، بقاع متبرکه اماکن مذهبی اسلامی ، مدارس علوم دینی و مؤسسات و بنیادهای خیریه از پرداخت مخارج و هزینه های دادرسی و ثبتی و اجرایی معاف می باشند.

دعاوی راجع به حفظ بیت المال

به موجب بند ۱۳۲ قانون بودجه سال ۱۳۹۰ کل کشور به دعاوی راجع به حفظ بیت المال به ویژه در پرونده های مربوط به اراضی و اموال دولتی و عمومی ، از پرداخت هزینه دادرسی در مراحل مختلف معاف است و وجوه موضوع قانون اجازه پرداخت پنجاه درصد ( ۵۰٪) حق الوکاله های وصولی به نمایندگان قضایی و کارمندان مؤثر در دعاوی دولت مصوب ۱۳۴۴/ ۱۰ / ۱۲ از محل اعتبارات مصوب آنها و در شرکتهای دولتی و موسسات عمومی غیردولتی از محل منابع داخلی آنها قابل پرداخت است .

البته بر پایه بند ۱۳۶ احکام این قانون فقط در سال ۱۳۹۰ قابل اجرا است .

اشخاص معسر

پیش از اینکه به میزان هزینه دادرسی و جدول تعرفه خدمات قضایی اشاره کنیم باید بدانیم که اعسار چیست و چه کسانی معسر شناخته می شوند. به عنوان مثال در مقاله « نمونه دادخواست اعسار از پرداخت مهریه‌ » به تفصیل به این موضوع پرداختیم که در چه صورت زوج معسر شناخته می شود و برای اثبات آن چه باید کند.

معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه کافی نبودن دارایی یا دسترسی نداشتن به مال خود به طور موقت ، قادر به تأدیه آن نیست ( ماده ۵۰۴ ق. ج .).

دعوای اعسار به موجب دادخواست جداگانه و نیز ضمن دادخواست اعسار نخستین با تجدیدنظر یا فرجام قابل طرح است.

اما اظهار نظر در مورد اعسار از هزینه تجدیدنظر خواهی و یا فرجام خواهی با دادگاهی است که رأی تجدیدنظر خواسته یا فرجام خواسته را صادر نموده است (ماده ۵۰۵ ق . ج .).

این دعوا ، به موجب ماده ۵۰۶ ق .ج. ، با شهادت شهود نیز قابل اثبات می باشد . در این صورت شهادت باید کتبی بوده و در شهادت نامه مشخصات ، شغل ، وسیله امرار معاش مدعی اعسار و نداشتن تمکن مالی او برای تأدیه هزینه دادرسی با تعیین مبلغ آن باید تصریح شود .

البته دادگاه می تواند در صورتی که حضور شهود را در جلسه دادرسی لازم بداند ، به مدعی اعسار اخطار نماید تا شهود خود را در جلسه حاضر نماید ( ماده ۵۰۷ ق . ج .).

به موجب ماده ۵۱۳ ق . ج . همین که اعسار کسی ثابت شد موقتا ، از تأدیه تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی در مورد دعوایی که برای معافیت از هزینه آن ادعای اعسار شده ، در تمام مراحل معاف می گردد ( ماده ۵۰۸ ق . ج ).

معافیت مزبور در دعاوی متعددی که معسر بر طرف مقابل هم زمان اقامه می نماید ، معتبر است (ماده ۵۰۹ ق . ج .)؛ اما اگر معسر فوت شود ، ورثه او نمی توانند از حکم اعسار استفاده نمایند ( ماده ۵۱۰ ق . ج .).

دعوای اعسار از تاجر پذیرفته نمی شود و باید برابر قانون تجارت دادخواست ورشکستگی دهد ( ماده ۵۱۲ ق . ج .).

معافیت از پرداخت هزینه دادرسی موقتی است ؛ زیرا ، از یک سو ، به موجب ماده ۵۱۱ ق . ج . هرگاه مدعی اعسار در دعوای اصلی محکوم له واقع شود و از اعسار خارج شود ، هزینه دادرسی از او گرفته خواهد شد.

از سوی دیگر، به موجب ماده ۵۱۴ ق. ج . چنانچه معسر به تأدیه تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی متمکن گردید هزینه ای که از پرداخت آن موقتا معاف بوده است ، حسب مورد، جزئا یا کلا از او گرفته خواهد گردید.

در مورد اشخاصی که حکم اعسار می گیرند، اگر چه از پرداخت هزینه دادرسی ، به مفهوم اعم ، معاف می باشند و حتی از پرداخت هزینه آگهی های ابلاغ در روزنامه نیز معافند ( مفهوم ماده ۵۵ ق . ج .) و این هزینه باید از صندوق دادگستری پرداخت شود.

اما این اشخاص و همچنین ، بنیادهای معاف و …. مکلفند وجوهی که به صورت «تأمين » ، در صورت درخواست تأمین خواسته یا دستور موقت تعیین می شود بسپارند، زیرا « تأمين » مربوط به حقوق اشخاص بوده و دولت در آن نفع و تکلیفی ندارد .