استرداد جهیزیه

مقدمه ای بر استرداد جهیزیه

استرداد جهیزیه یکی از دعاوی امور خانواده محسوب می شود که چنانچه زوجه درنتیجه متارکه یا به دلایل دیگر، تصمیم داشته باشد از خانه شوهر برود می­تواند به استناد صورت جهیزی که دارد، آن اموال را از مرد مطالبه ­کند.

پیش از اینکه به نحوه طرح دعاوی استرداد جهیزیه بپردازیم لازم است تا کمی درباره جهیزیه صحبت نماییم. همان طور که می دانید در بسیاری از خانواده ها مرسوم است که زن ، به فراخور دارایی خود و خانواده ، تمام یا بخشی از اثاث مورد نیاز را تحت عنوان جهیزیه به خانه شوهر ببرد.

آوردن جهیزیه به معنی انصراف از مالکیت یا شریک ساختن شوهر در آن نیست بلکه حق مالکیت زن در آن باقی می ماند . از نظر حقوقی، آوردن جهیزیه نوعی اباحه تصرف است و هیچ حقی برای شوهر ایجاد نمی کند.

بنابراین ، هر گاه زن بخواهد می تواند جهیزیه را به دیگری انتقال دهد یا به خانه پدری برگرداند. درباره اموال منقول و اثاث خانه ، داشتن سند خرید و نگهداری آن امری نامتعارف است .

پس اگر شوهر یا طلبکاران او ادعا کنند که این اموال به مرد تعلق دارد و زن مدعی می شود که مورد نزاع را به عنوان جهیزیه به خانه شوهر آورده است ، دادگاه در بسیاری موارد سند یا شاهدی برای اثبات مالکیت نمی یابد و ناچار باید به استناد ظواهر و امارات حكم دهد.

برای تمیز مدعی ، دادگاه در مرحله نخست باید به عرف و عادت و اوضاع و احوال توجه کند. ولی ، در فرضی که قرائن خارجی وجود ندارد باید از امارة تصرف باری خواست.

پس ، اگر یکی از دو طرف دعوی تصرفی زاید بر دیگری داشته باشد و ، برای مثال، مال را در صندوق با اطاق ویژه خود نگاه دارد ، باید او را مالک انگاشت و دیگری را مدعی شمرد .

همچنین ، اگر مالی مورد استفاده اختصاصی یکی از آن دو قرار گیرد ، تصرف او بر مال قویتر از دیگری است و اماره بر مالكيت منصرف قرار می گیرد .

ولی در موردی که استعمال اختصاصی و تصرف زائد هیچ یک از آنها معلوم نشود ، آیا ممکن است از طبیعت مال و چگونگی استعمال عرفی آن برای احراز تصرف اضافی و قویتر یکی از طرفین سود برد؟

برای مثال ، آیا می توان ادعا کرد که چون ریش تراش برقی یا پالتوی مردانه به حکم عادت مورد استفاده مردان قرار می گیرد، ظاهر این است که شوهر آن را در تصرف اختصاصی خود دارد و در دعوی مالكیت مدعی علیه به شمار می رود؟

ماده ۷۲ آئین نامه اجرای مفاد اسناد رسمی ، در موردی که طلبکار یکی از زوجین برای توقیف اموال او و به محل سکونت مشترک آنان رجوع می کنند، این ادعا را پذیرفته است.

در این ماده آمده است که : هر گاه متعهد یکی از زوجین باشد که در یک خانه زندگی می نمایند ، از اثاث البيت آنچه که عادتا مورد استعمال زنانه است ملک زن و آنچه که عادت مورد استعمال مردانه است ملک شوهر و مابقی مشترک بین زوجین محسوب خواهد شد، مگر اینکه خلاف ترتیب فوق ثابت شود». مفاد این حکم در ماده ۶۳ قانون اجرای احکام مدنی مصوب ۱۳۵۶ تکرار شده است.

معرفی دعوای استرداد جهیزیه

به مجموعه وسایل و اشیایی که از سوی خانواده دختر به عروس به هنگام عزیمت به منزل بخت (شوهر) تسلیم می گردد، جهیزیه گفته می شود.

در بسیاری از خانواده ها مرسوم است که زن به فراخور دارایی خود و خانواده، تمام یا بخشی از اثاث مورد نیاز خود را به خانه شوهر ببرد. این رسم را دلایل گوناگون اجتماعی و روانی به وجود آورده است.

تأمین معاش خانواده بر عهده شوهر است؛ ولی زن نیز میل دارد در این تلاش او را یاری دهد. در تقسیم سنتی کار بین زن و مرد، زن به تنظیم امور خانه می پردازد و از کار خود درآمدی ندارد، پس ناچار باید مالی به همراه ببرد و بدین گونه سهمی از این بار را به دوش بکشد و همسر را کمک کند.

در واقع، آوردن جهیزیه نشانه صمیمیت و مظهری از روح تعاون بين خانواده زن با شوهر است. از سوی دیگر، بر طبق قانون، دختر خانواده نصف پسر ارث می برد و دادن جهیزیه به دختر راهی است برای تعديل قانون. به هر حال اگر جهیزیه از مال دختر نباشد خانواده اش آن را به او تملیک می کنند.

آوردن جهیزیه به معنی انصراف از مالکیت یا شریک ساختن شوهر در آن نیست بلکه حق مالکیت زن باقی می ماند؛ ولی شوهر نیز از منافع آن بهره مند می شود و می تواند به طور متعارف این اموال را استعمال کند.

از نظر حقوقی آوردن جهیزیه نوعی اباحه تصرف است و هیچ حقی برای شوهر ایجاد نمی کند؛ بنابراین، هرگاه زن بخواهد می تواند جهیزیه را به دیگری انتقال دهد یا به خانه پدری برگرداند؛ ولی از جهت اخلاقی، زن اموال را به خانواده اختصاص می دهد تا صرف نیازهای افراد آن شود.

شرایط استرداد جهیزیه

استرداد جهیزیه مانند سایر دعاوی استرداد دارای شرایط عمومی و اختصاصی است که گذشته از شرایط عمومی باید شرایط اختصاصی به شرح ذیل را نیز دارا باشد:

الف) مالکیت خواهان بر اموال مورد ادعا:

اولین رکن دعوای استرداد وجود دلایل و اسناد دال بر مالکیت خواهان دعوا بر اموال مورد ادعای استرداد است. به عبارتی دعوای استرداد جهیزیه نسبت به اموالی پذیرفته میشود که در مالکیت زن باشد.

در صورت حدوث اختلاف باید به شرح ماده ۹۳ قانون اجرای احکام مدنی که مقرر میدارد: «از اموال منقول موجود در محل سکونت زوجین آنچه معمولا و عادت مورد استفاده اختصاصی زن باشد متعلق به زن و آنچه مورد استفاده اختصاصی مرد باشد متعلق به شوهر و بقیه از نظر مقررات این قانون مشترک بین آنان محسوب شود. مگر اینکه خلاف آن ثابت گردد» عمل کرد؛

بنابراین، در مرحله نخست باید به عرف و عادات و اوضاع و احوال توجه کند. در محلی که مرسوم است تمام اثاث منزل را زن به عنوان جهیزیه به خانه شوهر می برد، به ویژه جایی که مدت طولانی از مدت نکاح نمی گذرد و زن نیز ثروتمند است، باید شوهر را مدعی شمرد و از او دلیل مالکیت خواست.

برعکس هنگامی که زن از خانواده ثروتمندی نیست و دعوا درباره اشیاء گران بهایی است که زن به طور معمول توانایی تهیه آن را ندارد یا از تاریخ وقوع نکاح چنان می گذرد که بقای مال مورد نزاع بعید به نظر می رسد، باید زن را مدعی به حساب آورد.

در فرضی که قرائن خارجی وجود ندارد، باید از اماره تصرف ياری خواست. ماده ۳۵ ق.م. مقرر می دارد: «تصرف به عنوان مالکیت، دلیل مالکیت است مگر اینکه خلاف آن ثابت شود.»

اگر یکی از دو طرف دعوی، تصرفی زائد بر دیگری داشته باشد و برای مثال مال را در صندوق یا اتاق ویژه خود نگه دارد، باید او را مالک انگاشت و دیگری را مدعی شمرد. همچنین اگر مالی مورد استفاده اختصاصی یکی از آن دو قرار گیرد، تصرف او بر مال قوی تر از دیگری است و اماره بر مالکیت متصرف قرار می گیرد.»

در خصوص اموالی که نه تصرف شخصی بر آن وجود دارد و نه در عرف متعلق به یکی از طرفیت طرفین باید طبق مقررات باب تداعی به سوگند یاد کنند و پس از سوگند مبنی بر رد ادعای طرف مقابل مال بین آنان متساوی تقسیم شود.

چنانچه هریک از طرفین حاضر به اتیان سوگند نشد، ادعای طرف مقابل اثبات می شود و دعوا بدین ترتیب فیصله می یابد.

ب) تسلیم مال موضوع دعوا (جهیزیه):

باید مطابق اسناد و مدارک محکمه پسند تحویل و تسلیم اموال بر زوج یا آورده شدن این اموال بر زندگی مشترک از طرف زوجه ثابت شود.

بنابراین، اگر زوجه از شوهر مبنی بر وجود اموال و تسلیم آن رسید داشته باشد که در اصطلاح فقهی به آن سیاهه «جهیزیه» می گویند.

– اگر سیاهه جهیزیه موجود باشد:

«به فرض اینکه سیاهه جهاز با امضای شوهر در اختیار زن باشد، باید دادخواست استرداد جهیزیه تنظیم شود و با استناد به سیاهه با این توضیح که جهاز در خطر حیف و میل و تعویض و جابه جایی است تقدیم دادگاه های صالحه شود.»

– اگر سیاهه جهیزیه موجود نباشد:

در چنین شرایطی استرداد جهاز مشکل است. اگر زن فاکتورهای معتبر خرید و شهادت شهود و احيانا قبض بارکشی های شهری که ناقل جهاز به نشانی زوج بوده اند را در اختیار داشته باشد می تواند با استناد به این اسناد دعوای خود را مطرح کند یا می تواند با تنظیم دادخواست تامین دلیل از شورای حل اختلاف اموال موجود در خانه را تأمین و لیست نماید تا بر اساس این تأمین، دادخواست به دادگاه تقدیم نماید.

ج) وجود یا بقاء عين (جهیزیه):

همانطور که گفته شد آوردن جهیزیه به زندگی مشترک به مفهوم اباحه تصرف و انتفاع مشترک از این اموال است. بدین ترتیب، يد زوج نسبت به این اموال امانی بوده و تلف جهیزیه جز در صورت تعدی و تفریط زوج، ضمانی بر عهده زوج نخواهد داشت.

با این تحلیل، زوجه در دعوای استرداد جهیزیه باید وجود و بقای جهیزیه را ثابت کند که در یکی از آراء دیوان عالی کشور هم به آن اشاره شده است: «داشتن قبض رسید جهیزیه ازدواج به تنهایی کافی برای مطالبه نخواهد بود بلکه زوجه باید ثابت کند که جهیزیه در منزل زوج باقی است.»

برای حفظ حقوق زوجه به حکم اصل استصحاب، در صورت تردید به تلف و بقاء، موجود بودن اموال را فرض و زوج را در صورت ادعای تلف، مدعی دانست و بار ادعا را بر او تحميل نمود. در صورت عدم وجود عین اموال برابر ماده ۲ق.آ.د.م. بدون ورود در ماهیت دعوا، دادگاه قرار عدم استماع دعوا صادر می کند.

در پایان لازم به یادآوری است دعوای استرداد جهیزیه یک دعوای عینی است و در هر جا که مسئولیت شخص شامل بازگرداندن یک عین خارجی باشد، باید استرداد آن را درخواست نمود. قیمت آن قبل از تلف موضوع دعوا با خواسته قرار نمی گیرد.

تغییر دعوای استرداد جهیزیه به دعوای مطالبه وجه، سبب تغییر نوع دعوا از استرداد به دعوای مطالبه است که در دعوای مطالبه باید ابتدا منشا آن را مانند هر دعوای دیگر ثابت نمود و در اینجا زوجه باید ابتدا اركان اختصاصی دعوای استرداد را ثابت کند و پس از آن تلف را ثابت کند و بعد با رعایت شرایط مطالبه قیمت نماید و در زمان طرح دادخواست باید خواسته خود را از آغاز به همین نحو تعیین نماید؛ یعنی، مطالبه وجه که در ضمن آن می بایست تمام شرایط فوق را به همراه تلف عین ثابت نماید.

لازم به ذکر است که در سایر مقالات به نحوه رسیدگی به دعوای استرداد جهیزیه و چند نمونه دادخواست استرداد جهیزیه خواهیم پرداخت.